O lustracji można usłyszeć wiele skrajnych opinii. Niektórzy mówią, że to wyrzucanie pieniędzy w błoto (do tego jeszcze obowiązkowe). Inni podkreślają, że jest to jedyny wymóg, który trzyma zarządy spółdzielni w ryzach i pozwala rzetelnie weryfikować ich pracę. Niezależnie od tego, co myślisz na ten temat, zachęcam do zapoznania się z poniższymi pytaniami.
1. Co to jest lustracja?
Pojęcie lustracji pochodzi od łacińskiego lustrare (oczyszczać). Ma więc ona oczyścić spółdzielnię z różnego rodzaju wypaczeń i nieprawidłowości. Jest to zatem rodzaj audytu. Zgodnie z prawem spółdzielczym celem lustracji jest:
- sprawdzenie, czy spółdzielnia przestrzega przepisów prawa i postanowień statutu,
- sprawdzenie, czy spółdzielnia prowadzi działalność w interesie ogółu członków,
- kontrola gospodarności, celowości i rzetelności realizacji przez spółdzielnię jej celów ekonomicznych, socjalnych oraz kulturalnych,
- wskazywanie członkom na nieprawidłowości w działalności organów spółdzielni,
- udzielanie organizacyjnej i instruktażowej pomocy w usuwaniu stwierdzonych nieprawidłowości oraz w usprawnieniu działalności spółdzielni.
Trzy aspekty podlegające badaniu w procesie lustracji
1. legalność
czy spółdzielnia przestrzega przepisów prawa, postanowień statutu, uchwał i regulaminów organów statutowych oraz zawartych umów?
2. gospodarność
czy spółdzielnia celowo i oszczędnie dysponuje środkami na zasadach rachunku ekonomicznego przy zapewnieniu korzyści członkom spółdzielni oraz należytej dbałości o właściwe zabezpieczenie majątku?
3. rzetelność
czy spółdzielnia dokumentuje czynności zgodnie ze stanem rzeczywistym?
Zgodnie z obowiązującym prawem spółdzielczym każda spółdzielnia, w tym socjalna, podlega lustracji co najmniej raz na trzy lata. Dodatkowo, może w każdym momencie wystąpić o przeprowadzenie tzw. lustracji fakultatywnej.
2. Kto i po co wymyślił lustrację?
Obowiązek lustracji wprowadziła już ustawa z października 1920 r., uznawana za jedną z najlepszych regulacji spółdzielczych w ówczesnej Europie. Takie rozwiązanie wypływało z przekonania, że państwo nie jest w stanie wykonać funkcji kontrolnych lepiej niż samorządny, korporacyjny nadzór spółdzielczy.
Chciałbym też podkreślić, że lustracja ma przede wszystkim służyć spółdzielni, a zwłaszcza jej członkom. Szczególnie w przypadku spółdzielni socjalnych mają oni często niewystarczające kompetencje do tego, by sprawować funkcje kontrolne we własnym przedsiębiorstwie. Dlatego też profesjonalny i wiarygodny system kontroli, działający w imieniu i na użytek członków, jest bardzo przydatny.
Ważne jest również to, że wnioski z lustracji mają przyczynić się do lepszego funkcjonowania firmy. Sam proces przygotowawczy1 może pozwolić np. uzupełnić braki w dokumentacji. Zachęcam Cię do wykorzystania lustracji do uporządkowania spraw spółdzielni. Jeśli coś jest dla Ciebie niejasne, to lustrator jest idealną osobą, by go o to zapytać.
3. Skąd się biorą lustratorzy?
Lustratorzy to spółdzielcy z dużym doświadczeniem i wiedzą. Są to osoby, którym Krajowa Rada Spółdzielcza nadała uprawnienia lustracyjne. Zgodnie z uchwałą Nr 11/2012 Zgromadzenia Ogólnego KRS z dn 20 marca 2012 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych lustratorów, szkolenia lustratorów oraz nadawania i pozbawiania uprawnień lustratora, konieczne jest spełnienie m.in. następujących wymogów:
- minimum 3-letni staż pracy w spółdzielni lub związku spółdzielczym,
- odbycie szkolenia specjalistycznego i zdanie egzaminu z wynikiem pozytywnym,
- odbycie stażu w uprawnionych podmiotach zarządzających lustracją w danej branży, polegającego na przeprowadzeniu trzech lustracji razem z lustratorem, który posiada co najmniej 3-letni staż pracy lustracyjnej.
4. Czy lustracji trzeba się bać?
Nie! Lustrator ma pomóc, a nie dobić. Jest przy tym jedno „ale”. Jeśli w toku swoich działań wykryje czyny mające znamiona przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego (np. kradzież, przywłaszczenie), obowiązany jest:
- zabezpieczyć dowody świadczące o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa,
- opracować oddzielny protokół,
- powiadomić zarządzającego lustracją.
Lustrator ma dostęp do wszystkich dokumentów spółdzielni. Może również bezpośrednio sprawdzać jej stan majątkowy, a organy spółdzielni i jej pracownicy są obowiązani do udzielania mu żądanych wyjaśnień i wszelkiej pomocy. Mogą więc pojawić się obawy związane z zachowaniem w tajemnicy informacji, których przedsiębiorstwo nie chce udostępniać dla osób z zewnątrz. Lustrator jest zobowiązany do zachowania dla siebie wiadomości o działalności spółdzielni uzyskanych przy okazji lustracji. Jeśli nie przestrzega tej zasady, może zostać pozbawiony uprawnień lustracyjnych.
5. Czy to musi tyle kosztować?
Lustracja jest odpłatna. Orientacyjny koszt całej procedury to 2,5–3 tys. zł. Zależy m.in. od długości okresu objętego lustracją (opłata za lustrację 4 lat będzie większa od opłaty za zbadanie wyłącznie jednego roku działania firmy), liczby zatrudnionych pracowników, rodzaju działalności, ale również od tego, czy spółdzielnia jest zrzeszona w Ogólnopolskim Związku Rewizyjnym Spółdzielni Socjalnych (zakładam, że właśnie ta organizacja jest pierwszym i najlepszym wyborem dla spółdzielni socjalnych chcących poddać się lustracji).
Lustracja jest przeprowadzana przez jednego lustratora lub przez zespół lustratorów, którzy przez kilka dni pochylają się nad konkretną kooperatywą, jej problemami, dokumentacją – i szukają najlepszych usprawnień oraz sposobów usunięcia nieprawidłowości. Na opłatę składa się wynagrodzenie dla tej osoby/osób oraz część należna związkowi rewizyjnemu, który organizuje lustrację.
Warto zadbać o zabezpieczenie środków na przeprowadzenie lustracji. Jeśli np. w tym roku idzie nam całkiem dobrze, stwórzmy rezerwę na pokrycie kosztów lustracji w roku następnym.
6. Co zrobić, by przeprowadzić lustrację?
Lustracja jest przeprowadzana na wniosek spółdzielni. W związku z tym zarząd powinien pamiętać, by odpowiednio wcześnie wystąpić z takim wnioskiem do związku rewizyjnego, w którym spółdzielnia jest zrzeszona, lub do Krajowej Rady Spółdzielczej. Dopiero związek/Rada wyznaczy lustratora lub lustratorów, którzy będą prowadzić badanie na miejscu. Nie jest dopuszczalne przeprowadzenie lustracji na własną rękę, bez porozumienia ze związkiem rewizyjnym ani KRS. Trzeba przy tym pamiętać, że za niedochowanie wymogu lustracji co najmniej raz na trzy lata zarząd ponosi odpowiedzialność karną (kara grzywny albo ograniczenia wolności – art. 267 prawa spółdzielczego).
Podsumowując, zachęcam Cię do poważnego podejścia do kwestii lustracji. Znajdź czas, zweryfikuj dokumentację spółdzielni, uzupełnij braki i spokojnie czekaj na spotkanie z lustratorem. Zadaniem tej osoby będzie pomoc Twojemu przedsiębiorstwu, więc przygotuj listę swoich pytań i wątpliwości. Po zakończeniu całego procesu będziesz wiedział, co jeszcze musisz zrobić, by Twoja spółdzielnia w 100% przestrzegała prawa – i będziesz mógł spać spokojnie.
Waldemar Żbik
spoldzielniasocjalnawpraktyce.pl
Polecam Vademecum lustratora spółdzielni socjalnej, M. Ołdak, Z. Rogóż, M. Świerżewska, Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2009 (publikacja do pobrania na www.ozrss.pl) oraz Instrukcję o lustracji organizacji spółdzielczych dostępną na stronie Krajowej Rady Spółdzielczej (www.krs.org.pl).
